Richard Công
Tình bạn là một chủ đề lớn trong
các tác phẩm truyện ngắn truyện dài và trong đời sống xã hội xưa và nay. Con
người ai ai cũng cần đến một tình bạn chân thành để có thể đồng hành, chia sẻ
và giúp đỡ lẫn nhau trong học tập, công việc, đặc biệt là trong những lúc thăng
trầm của cuộc sống. Trong lịch sử loài người, nhiều câu chuyện tình bạn được kể
lại dưới nhiều hình thức (truyện kể, sách vở, phim ảnh, âm nhạc,…) nhằm để tôn
vinh tình bạn chân chính, giáo dục con người biết quý trọng và biết cách ứng xử
trong tình bạn. Tình bạn là một phạm trù xã hội để chỉ mối quan hệ giữa những
con người có những nét giống nhau về tâm tư, tình cảm, quan điểm, nghề nghiệp
hay hoàn cảnh… mà họ có thể chia sẻ, đồng cảm, an ủi và giúp đỡ lẫn nhau để
cùng tiến bộ. Ngày nay chúng ta thấy có rất nhiều tình bạn dưới nhiều hình thức
khác nhau như bạn tri kỷ, bạn nối khố, bạn học, bạn đồng hương, bạn đồng minh,…
và cả “bạn nhậu”, “bạn cơ” (những cơ thủ billards), “bạn games”, “bạn online”…
Vậy tình bạn nào được xem là tình bạn chân chính và bền lâu? Chắc hẳn, tình bạn
nào được thiết lập trên nền tảng vững chắc và giúp nhau cùng thăng tiến sẽ là
tình bạn tốt lành. Có lẽ mỗi người có thể có một định nghĩa về tình bạn cho
riêng mình, và chọn một nền tảng làm cơ sở để xây dựng tình bạn chân
chính.
Loại tình bạn đầu tiên là tình bạn
vị lợi (friendship of utility), được xây dựng trên những người có thể đem lại lợi
ích cho nhau. Vị lợi là lý do thâm sâu để họ làm bạn với nhau và mỗi người đều
được một vài lợi ích nào đó từ tình bạn này. Lợi ích mà cả hai bên đều có được
là mối dây liên kết giữa hai người lại với nhau thành bạn. Loại tình bạn này
thường thấy ở nơi những người lớn như những giới thương gia, chính trị gia,...
Một ví dụ cho loại tình bạn vị lợi này là mối liên hệ giữa một người bán xe hơi
và một người mua xe hơi. Người bán xe cần người mua xe vì ông cần lợi nhuận để
kiếm sống, còn người mua xe cần người bán xe vì ông cần có một chiếc xe để đi lại.
Cả hai đều có một cái gì đó nhất định mà người kia muốn. Loại tình bạn này sẽ kết
thúc khi nào người mua không còn lợi ích cho người bán và ngượi lại. Tình bạn
loại này không bền vững và rất chóng
qua.
Loại tình bạn thứ hai là tình bạn
dựa trên những niềm vui (friendship of pleasure), cả hai bên đều nhận được niềm
vui lẫn nhau từ mối quan hệ này. Những người cùng đi xem bóng đá với nhau, những
người cùng thích chơi một môn thể thao hay một thứ âm nhạc có lẽ thuộc loại mối
quan hệ này. Họ làm bạn vì chính họ, bởi vì tình bạn sẽ mang lại cho họ những
niềm vui và thích thú, chứ họ không làm bạn vì những nhu cầu của những người bạn
của họ. Tình bạn dựa trên những niềm vui thường xảy ra nơi những người trẻ. Họ
kết bạn rất nhanh nhưng cũng kết thúc nhanh bởi vì cái gì làm cho họ vui thì
luôn luôn thay đổi.
Loại tình bạn thứ ba là tình bạn
đoan chính (friendship of virtue), không giống như tình bạn dựa trên vị lợi và
niềm vui, nhưng tình bạn đoan chính được xây dựng qua những người có cùng một mối
quan hệ đức hạnh đặc biệt. Loại tình bạn đoan chính này chỉ có thể xảy ra giữa
hai người có những đức hạnh giống nhau và đều phải theo đuổi một đời sống đạo hạnh
trong nhân đức. Vì thế tình bạn đoan chính thường ít xảy ra nơi những người trẻ.
Trong hai loại tình bạn dựa trên vị lợi và niềm vui được nói ở trên, người nào
cũng tìm một lợi ích nào đó cho riêng mình. Còn trong tình bạn đoan chính, hai
người đều theo đuổi một điều gì ngoài bản thân và vượt lên trên tư lợi. Họ
không tìm kiếm cho mình những lợi ích và niềm vui từ mối quan hệ của họ, nhưng
họ làm bạn với nhau vì thấy nơi người bạn có những đức hạnh mà bản thân mình
cũng có. Trong tình bạn đoan chính này, họ luôn muốn những điều tốt đẹp cho
nhau. Họ cùng nhau cố gắng sống một đời sống tốt đẹp và khuyến khích nhau trên đường nhân đức.
Chính vì mục đích cao thượng này nối kết họ lại với nhau trong tình bạn của họ.
Họ không để tâm đến việc mình được lợi ích gì qua tình bạn, mà để tâm đến điều
gì tốt nhất cho người bạn của mình và cho việc cùng bạn theo đuổi một đời sống
nhân đức. Theo Aristotle, tình bạn thứ ba này thật hiếm nhưng lại là một tình bạn
bền vững và có giá trị cao thượng nhất vì nó được xây dựng trên nền tảng đức hạnh.
Tại sao tình bạn lại hay thay đổi?
Đối với quan điểm của Aristotle,
tình bạn dựa trên vị lợi và tình bạn dựa trên niềm vui không hoàn toàn xấu
nhưng không có độ bền. Tình bạn được xây dựng trên lợi ích cá nhân sẽ kết thúc
khi giữa hai người bạn này không còn lợi ích gì trong mối quan hệ của họ nữa.
Tình bạn dựa trên niềm vui cũng vậy, tình bạn của họ cũng sẽ bị tử vong hoặc ít
nhất thì cũng mờ nhạt khi niềm vui và môi trường sống của họ thay đổi. Cho nên,
cả hai loại tình bạn này rất mong manh và chóng thay đổi. Họ kết bạn rất nhanh
nhưng cũng sẽ chia tay nhất nhanh khi họ không tìm được lợi ích cá nhân nào
trong mối quan hệ đó hoặc mối quan hệ đó không còn cho họ một niềm vui nào nữa.
Đó cũng chính là lý do tại sao tình bạn của giới trẻ dễ thay đổi khi sở thích
thú vui thay đổi. Vì họ đã xây dựng tình bạn trên nền tảng cảm xúc và trên nền
tảng tư lợi rất mong manh.
Vậy làm sao để có được những người
bạn chân thành và một tình bạn bền lâu? Theo Aristotle, tình bạn bền lâu là loại
tình bạn đoan chính được thiết lập dựa trên đức hạnh. Và đó là tình bạn hoàn hảo
nhất. Những người có tình bạn đoan chính này thường là những người sống vì công
ích và mục đích chung tốt lành, chứ không vì tư lợi bản thân. Sống vì công ích
và mục đích chung tốt lành là sợi giây liên kết họ với nhau thành bạn tri kỷ tận
đáy lòng. Cho nên, những người trong mối quan hệ tình bạn đoan chính không cho
phép mình dùng bạn như phương tiện phục vụ mục đích riêng của mình.
Aristotle đã nhìn ra cấu trúc của
tình bạn và phân loại các dạng tình bạn trong xã hội loài người. Mặc dù quan điểm
của Aristotle về tình bạn đã rất xa xưa, nhưng đó lại là cơ sở để chúng ta nhìn
lại và đánh giá tình bạn của chúng ta ngày nay, xem tình bạn của chúng ta được
xây dựng trên nền tảng lợi ích, niềm vui hay đức hạnh?
Viết
dựa trên:
- Lorraine
Smith Pangle, Aristotle and the
philosophy of friendship, Cambridge University Press, 2003.
Bài đăng
0 nhận xét:
Đăng nhận xét